Deel I: Van water staat naar Waterstaat (1795 – 1900)

Deel I: Van water staat naar Waterstaat (1795 – 1900)

Introductie

Laatst reed ik op de A12 nabij Utrecht, waar ik het gebouw van Rijkswaterstaat passeerde. Dit leverde bij mij de vraag op: wat is de ontstaansgeschiedenis van Rijkswaterstaat in Nederland? En waarom is Rijkswaterstaat verantwoordelijk voor de snelwegen in ons land, maar vinden we dat niet terug in de naam van dit overheidsorgaan? 

In mijn werkzaamheden als GIS-specialist ben ik afhankelijk van openbare datasets, waaronder het NWB die vanuit Rijkswaterstaat wordt aangeleverd en beheerd. Vandaar dat het rijden langs het gebouw van RWS veel vragen opriep waarop het antwoord niet kort en bondig is. Daarom start ik deze serie start van vijf blogs, waarin ik de ontstaansgeschiedenis behandel van Rijkswaterstaat en hoe het een essentieel orgaan is geworden binnen Nederland. Veel leesplezier!

Terug naar de tijd van Napoleon

Voor de oorsprong van een fijnmazig netwerk van (spoor)wegen en wateren moeten we meer dan 200 jaar terug in de tijd. In 1795 trokken de legers van Napoleon het huidige Nederland binnen. De toen opgerichte Bataafse Republiek genoot in de beginfase van de bezetting een zekere mate van onafhankelijkheid. Dit kwam mede doordat de Franse bezetters over het algemeen hartelijk werden verwelkomd in ons land. Echter moesten wij ons conformeren aan de nieuwe standaarden die we vandaag de dag nog gebruiken, onder andere het gebruiken van achternamen, gelijke maten en centralisering van de overheid. 

Één van de centrale overheidsorganisaties die werd opgezet tijdens de bezetting was het Bureau voor den Waterstaat (24 mei, 1798). Zij werden verantwoordelijk voor een centrale aanpak omtrent het waterbeheer, want ons land werd veelal geteisterd door overstromingen. Dit kwam mede door een versnipperd beleid voor het onderhoud van de dijken en de waterwegen. Een aantal jaar na de inval van de Franse troepen kwam het beheer van het bureau voor de Waterstaat onder Franse hoede, namelijk de Service des Ponts et Chaussées. In 1810 werd begonnen met het opstellen van plannen omtrent een netwerk van rijkswegen. Er ontstonden verschillende classificaties in de wegen, namelijk de 1e en 2e klasse. Verder kwamen er Franse technici naar ons land die kennis en kunde inzetten voor de aanleg van het wegennetwerk.  De wegen werden bestraat, daar waar verbinding belangrijk werd geacht vanwege militaire of politieke diensten. De onderstaande verbindingen zijn bestraat gedurende de Franse tijd:

• Amsterdam – Utrecht – Breda – Zundert
• De Bilt – Amersfoort – Deventer
• Haarlem – Den Haag
• Delft – Rotterdam

Toen in 1815 Napoleon zijn Slag bij Waterloo verloor, bleef de Waterstaatsdienst bestaan onder de nieuwe naam Rijkswaterstaat (gegeven in 1848). Koning Willem I werd een belangrijke aanjager van het verder verbeteren van het wegennetwerk. Een citaat van hem laat zien hoe hij het belang van een wegennetwerk voorop stelde: “Geen land ter wereld is rijk genoeg om zich de weelde van slechte wegen te kunnen veroorloven.”  Niet alleen werd het wegennetwerk verbeterd, tevens investeerde de Staat in het aanleggen van nieuwe  kanalen en droogmakerijen. Zo werd Rijkswaterstaat een eigen beheerorganisatie die onderdeel was van de nieuw te vormen staat die als overkoepelende macht fungeerde. Provincies droegen de verplichting om wijzigingen door te geven en te laten goedkeuren door Rijkswaterstaat.

Veel zaken die onder de Franse tijd waren bedacht en ingevoerd, bleven behouden of werden uitgebreid in het begin van de 19e eeuw. Tussen 1825-1830 en 1840-1850 werd zo’n 500 kilometer aan rijksweg volledig bestraat. Nu rijst de vraag op: waarom zijn er tien jaar lang geen wegen bestraat? Het antwoord volgt in mijn volgende blog. 

Opkomst stoomtrein

Ondanks de vooruitgang in de staat van het water- en wegennetwerk, bleef het netwerk vanaf 1820 nagenoeg onveranderd. Men zag namelijk een nieuw fenomeen steeds aantrekkelijker worden als vervoermiddel, namelijk de stoomtrein. De eerste spoorlijn werd gelegd tussen Haarlem – Amsterdam door de Hollandsche IJzeren Spoorweg Maatschappij (een voorloper van de NS). De opkomst van een treinnetwerk kwam traag op gang in vergelijking met omliggende landen. Vanwege een luide roep in de maatschappij werd de verantwoordelijkheid voor de aanleg van een spoornetwerk gelegd bij de staat. Rijkswaterstaat kreeg vanaf 1860 een belangrijke rol hierin, omdat ze verantwoordelijk werden voor het bouwen van spoorbruggen en stationsgebouwen. Verder ontwierp Rijkswaterstaat in deze periode vele gebouwen in neoclassicistische stijl die als algemeen nut kunnen worden beschouwd: vuurtorens, stoomgemalen, gevangenissen, postkantoren en kerken. 

De focus kwam eind 19e eeuw te liggen op het spoor en de scheepvaart, de behoefte van een rijkswegennetwerk kwam volledig te vervallen. De wegen werden wel onderhouden en waren ten opzichte van Europese maatstaven van goede staat. Het wegennet in Nederland besloeg zo’n 8500 kilometer (inclusief provinciale wegen), waarvan 6000 kilometer bestraat middels keien,  klinkers of Macadam (een soort gravel bestrating). En dat was maar goed ook, want eind 19e eeuw stond er een nieuw vervoermiddel zijn opwachting te maken. Eentje die onze samenleving voorgoed zou veranderen. Maar daarover meer in mijn volgende blog.  

Over Marius
Sinds augustus 2021 is Marius werkzaam als GIS-specialist bij DataCount. Hij draagt de verantwoordelijkheid voor alle GIS-gerelateerde werkzaamheden binnen het bedrijf, waaronder onderzoeken klaarzetten, dashboards maken en visualisaties creëren. Naast zijn passie voor topografie en aardrijkskunde heeft Marius een interesse in geschiedenis van Nederland.

Bronnen:
Rijkswaterstaat – Onze Historie: www.rijkswaterstaat.nl/over-ons/onze-organisatie/onze-historie
Afbeelding Net van Hoofdverkeerswegen 1816: wegenwiki.nl
Foto Koning Willem I: www.gereformeerdekerken.info/2016/09/06/gereformeerde-kerk-meeuwen-sluit-beging-2017/